Της Μαρίας Γεωργούλα

Το κείμενο που ακολουθεί είναι μία από τις μεθόδους που χρησιμοποιώ στις θεραπευτικές συναντήσεις με τα άτομα με νοητική καθυστέρηση και αυτισμό και παρουσιάστηκε σε ημερίδα για άτομα με αναπηρία.

Σήμερα θα παρουσιάσουμε το «θεατρικό παιχνίδι», ως μία μέθοδο εμψύχωσης και κοινωνικοποίησης στον χώρο της εκπαίδευσης.
Για να πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή θα πρέπει αρχικά να πούμε τι είναι το θεατρικό παιχνίδι.
Το θεατρικό παιχνίδι λοιπόν, είναι ένας τρόπος να επικοινωνούμε μέσω των αισθημάτων μας. Είναι μια διαδικασία ανοιχτή σε πολλές ιδέες και τάσεις και μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως τεχνική σε πολλούς τομείς. Εμπεριέχει έντονα τα στοιχεία της κοινωνικοποίησης, της επικοινωνίας, της δημιουργικότητας αλλά και της ενσυναίσθησης και της αυτογνωσίας, συστατικά πολύτιμα για την πορεία μιας ομάδας. Η αλληλεπίδραση με την τέχνη προάγει το μορφωτικό, συναισθηματικό και επομένως το κοινωνικό επίπεδο μιας ομάδας...

Σήμερα οι άνθρωποι επικοινωνούμε μέσα από τον λόγο, την εικόνα, τις λέξεις κ.λ.π., αλλά δυσκολευόμαστε να επικοινωνούμε μέσω των αισθημάτων μας και πολύ περισσότερο να τα εκδηλώνουμε.
Το παιδί μέσα από το θεατρικό παιχνίδι, ανακαλύπτει παίζοντας μόνο του ένα ρόλο, διαλέγοντας έναν άλλο τρόπο επικοινωνίας και έκφρασης.
Γενικά επικρατεί μια σύγχυση ανάμεσα στο θέατρο με την εικόνα που έχουμε γι’ αυτό και στο θεατρικό παιχνίδι.
Το θεατρικό παιχνίδι είναι ένα δημιουργικό συμβάν που προσφέρει στα παιδιά άμεση ικανοποίηση. Στο θεατρικό παιχνίδι το παιδί έχει τη δυνατότητα να διαφοροποιεί τη συμπεριφορά του, να βγαίνει έξω από κατεστημένους τρόπους συμπεριφοράς που το καθηλώνουν και του δεσμεύουν την φαντασία χωρίς να γίνεται αντικείμενο χλευασμού και απόρριψης. Προχωρά στη «μεταμόρφωση» ορισμένων προσώπων και καταστάσεων και δίνει άμεσες ευκαιρίες για δημιουργική έκφραση.
Μέσω του θεατρικού παιχνιδιού προσπαθούμε να δώσουμε ευκαιρίες επικοινωνίας, ευαισθητοποίησης, δημιουργικής έκφρασης με αφορμή το παιχνίδι.
Για να μπορέσει να υπάρξει θεατρικό παιχνίδι χρειάζεται μια ομάδα παιδιών και κάποιος που θα παίζει ας πούμε τον ρόλο του συντονιστή.
Η ψυχή του θεατρικού παιχνιδιού είναι ο εμψυχωτής. Δεν είναι όμως ο καθοδηγητής, αυτός που επιβάλλει, αλλά αυτός που συντονίζει, που δημιουργεί μαζί με τα παιδιά. Πέρα από τις γνώσεις και την παιδεία που διαθέτει, βασική προϋπόθεση για να παίξει το ρόλο του εμψυχωτή, είναι να αφήσει ελεύθερο το σώμα του, να απελευθερωθεί από τις συστολές του. Να μπορεί να σταθεί στα παιδιά σαν ίσος προς ίσο. Να είναι οικείος και ανθρώπινος. Πρέπει να έχει καταφέρει να δημιουργήσει ουσιαστική σχέση με τα παιδιά, να τους παρέχει αίσθημα ασφάλειας ώστε να εκφραστούν αβίαστα, να απελευθερωθούν και να δημιουργήσουν συλλογικά.

Ας δούμε όμως τις τεχνικές που χρησιμοποιούμε στην ανάπτυξη τους θεατρικού παιχνιδιού.
1) Σωματική έκφραση: να έχει αίσθηση του χώρου, να αισθάνεται άνετα τα μέλη του, να μπορεί να εκφράζει συναισθήματα και καταστάσεις μέσα απ’ αυτά, να αισθάνεται το βάρος των αντικειμένων και του κορμιού του, να επικοινωνεί με τ’ άλλα παιδιά μέσα από έναν κινητικό κώδικα.
2) Αυτοσχεδιασμοί: μέσω του αυτοσχεδιασμού τα παιδιά ανακαλύπτουν εμπειρίες και παίζουν με αυτές. Επίσης ασκείται η φαντασία, η σχέση με το σώμα και η επικοινωνία στην ομάδα.
Οι αυτοσχεδιασμοί κατηγοριοποιούνται στους:
Κατευθυνόμενους: δίνεται δηλαδή ένα συγκεκριμένο θέμα από τον εμψυχωτή που τα παιδιά εκτελούν συλλογικά ή ατομικά.
Ελεύθεροι: τα παιδιά ανακαλύπτουν μόνα τους το θέμα.
Αυθόρμητοι: προβάλλονται από τα ίδια τα παιδιά με τη μορφή μιας στάσης που τα ίδια έχουν στην διάρκεια του παιχνιδιού.
Σκηνικοί: είναι η σκηνική (τελική πραγμάτωση) το αποτέλεσμα ενός από τους προηγούμενους αυτοσχεδιασμούς.
3) Εκμετάλλευση του τυχαίου: είναι η δυνατότητα από ένα τυχαίο γεγονός, ένα απρόοπτο, ένα τυχαίο περιστατικό, μια κίνηση, μια φράση να παραχθεί μια κατάσταση.
4) Τα κύρια κωμικά στοιχεία: η χρησιμοποίηση των δύο κύριων κωμικών στοιχείων της υπερβολής και της αντίθεσης.
5) Δημιουργία περιβάλλοντος δράσης: με την βοήθεια υλικών διαμορφώνουμε ένα περιβάλλον φανταστικό ή πραγματικό (ένα δάσος, ένα μουσείο, ένα βαγόνι τρένου κ.λ.π.).
6) Μάσκα – κούκλα: έχει σχέση με την έκφραση συναισθημάτων και καταστάσεων και γι’ αυτό η επίδρασή της είναι καθοριστική στην εκφραστική συμπεριφορά των παιδιών.
7) Παντομίμα: πρέπει να κάνουμε το διαχωρισμό μίμου – παντομίμου. Ο μίμος εκφράζει μια κατάσταση, μιμείται κάποιον. Ο παντομίμος όμως απλώνει αυτή την έκφραση παντού, σ’ όλο του το σώμα. Η παντομίμα δίνει τη δυνατότητα σ’ όλο το σώμα να εκφράσει αισθήματα και παρορμήσεις, χωρίς τη χρήση λόγου.
8) Αποστασιοποίηση: εκφράζεται με τον τρόπο με τον οποίο το παιδί αντιμετωπίζει κάποιο ρόλο. Έχει την δυνατότητα σ’ οποιαδήποτε φάση να βγει έξω από τον ρόλο του.
9) Γκροτέσκο: είναι η χρησιμοποίηση τεχνικών που περιέχουν στοιχεία από το ανεξήγητο, το υπερτονισμένο ύφος, το παιχνιδιάρικο, την τρομαχτική διάσταση μιας ανησυχίας ή την υπερβολική ευδαιμονία ενός ευχάριστου περιστατικού.

Στη συνέχεια θα περάσουμε στις φάσεις ανάπτυξης του θεατρικού παιχνιδιού.
1) Φάση της Απελευθέρωσης
Σ’ αυτή τη φάση το παιδί δημιουργεί επαφή με τους άλλους. Αποκτά ηρεμία και χαλάρωση. Απελευθερώνει την φαντασία του. Μέσα από αισθησιοκινητικές, μιμικές και φωνητικές ασκήσεις, δίνεται η δυνατότητα στα παιδιά όχι μόνο να εκφράσουν ορισμένες εσωτερικές ανάγκες τους αλλά και να επικοινωνήσουν μεταξύ τους.
2) Φάση της Αναπαραγωγής
Στη φάση της αναπαραγωγής τα παιδιά εισάγουν φανταστικούς ρόλους, φανταστικά θέματα. Δημιουργείται ένα περιβάλλον δράσης από διάφορα αντικείμενα και το παιδί αφήνεται να συνδεθεί με αυτά. Το παιδί παίζει διάφορους ρόλους που τους παραλλάζει συνεχώς. Μεταβάλλει τη χρήση αντικειμένων (ένας χαρτονένιος κύλινδρος γίνεται π.χ. κυάλι). Έτσι αποδεσμεύεται η φαντασία ώστε στην επόμενη φάση να φτάσει σε μια σύνθεση.
Τα θέματα στη φάση της αναπαραγωγής σχετίζονται με:
- προσωπικά βιώματα των παιδιών
- οικογενειακές καταστάσεις
- προβλήματα και καταστάσεις σε σχέση με τους άλλους
- προβλήματα και δυσκολίες που συναντούν στο άμεσο κοινωνικό τους περιβάλλον, στη γειτονιά που ζουν, στην πόλη τους γενικά (μόλυνση κ.λ.π.)
- σκετς, σίριαλ που είδαν στην τηλεόραση
- θέματα που έχουν σχέση με φανταστικά πρόσωπα
- γεγονότα της επικαιρότητας
- φανταστικά γεγονότα (π.χ. ένα όνειρο που είδαν)
- εργασία, φοίτηση, απασχόληση
3) Φάση του Σκηνικού Αυτοσχεδιασμού
Σ’ αυτή τη φάση τα παιδιά παρουσιάζουν τα θέματα που τους απασχόλησαν με όποιον τρόπο θέλουν. Οι διάλογοι, οι συγκρούσεις, ο τρόπος ερμηνείας δεν είναι αυστηρά προσδιορισμένοι. Δημιουργούνται, πλάθονται και απορρέουν από αστάθμητους ψυχολογικούς παράγοντες.
4) Φάση της Ανάλυσης
Μετά την ολοκλήρωση της τρίτης φάσης τα παιδιά βγάζουν τα ρούχα της παράστασης, μαζεύουν το σκηνικό και τα αντικείμενα που χρησιμοποίησαν. Τότε ο εμψυχωτής μπορεί να αρχίσει μια συζήτηση μαζί τους για αυτό που παρουσίασαν.

Τα υλικοτεχνικά μέσα τέλος που χρησιμοποιούνται στο θεατρικό παιχνίδι είναι:
- η εξασφάλιση ενός χώρου που να παρέχει ασφάλεια και απομόνωση από εξωτερικά ερεθίσματα
- σκηνικά και κοστούμια
- μακιγιάζ
- ηχητικά και μουσικά ερεθίσματα